فهرست مطالب:
نشانگر توموری چیست؟
نشانگرهای توموری چه کاربردی دارند؟
آیا می‌توان از نشانگر توموری برای غربالگری سرطان استفاده کرد؟
آیا همه انواع سرطان‌ها نشانگر توموری دارند؟
راهنمای نشانگرهای توموری مورد استفاده در سرطان
نکات کلیدی:
نشانگرهای توموری موادی هستند که در خون یافت می‌شوند و ممکن است در صورت وجود سرطان، سطح آن‌ها افزایش یابد.
این نشانگرها معمولاً اختصاصی نیستند؛ یعنی برخی بیماری‌های غیرسرطانی هم می‌توانند موجب افزایش سطح آن‌ها شوند.
بنابراین، باید هم‌زمان با آزمایش‌های تصویربرداری و معاینه پزشک تفسیر شوند.
نشانگر توموری چیست؟
نشانگرهای توموری که گاهی به آن‌ها «مارکر سرطانی» یا «بیومارکر» هم گفته می‌شود، موادی هستند که ممکن است در خون، ادرار، مدفوع، بافت تومور یا سایر بافت‌های بدن یافت شوند. نوع نشانگر و سطح آن می‌تواند اطلاعات مهمی درباره سرطان در اختیار پزشک قرار دهد. برخی نشانگرها ویژه یک نوع سرطان هستند، اما برخی دیگر ممکن است در چندین نوع سرطان دیده شوند. لازم به ذکر است که بیماری‌های غیرسرطانی نیز می‌توانند سطح این نشانگرها را افزایش دهند.
نشانگرهای توموری چه کاربردی دارند؟
مهم‌ترین کاربرد نشانگرهای توموری، بررسی روند پاسخ‌دهی سرطان به درمان است. کاهش سطح نشانگر ممکن است نشانه مؤثر بودن درمان باشد، در حالی که افزایش سطح آن می‌تواند حاکی از رشد سرطان باشد. با این حال، چون بیماری‌های غیرسرطانی هم می‌توانند موجب افزایش نشانگرها شوند، باید نتایج آن‌ها همراه با تصویربرداری (مانند سی‌تی‌اسکن، ام‌آر‌آی، سونوگرافی)، علائم بالینی و معاینه پزشک ارزیابی شود.
در برخی سرطان‌ها، این نشانگرها برای پایش بازگشت بیماری (عود سرطان) پس از درمان نیز استفاده می‌شوند، اما این کاربرد در همه سرطان‌ها مفید نیست. مثلاً در سرطان پستان، تحقیقات نشان داده که پایش نشانگرها بعد از درمان تأثیری در افزایش طول عمر بیماران ندارد، بنابراین این روش توصیه نمی‌شود.
همچنین، نشانگرهای توموری در کنار سایر آزمایش‌ها (مانند تصویربرداری و نمونه‌برداری) می‌توانند در تشخیص و مرحله‌بندی سرطان، در افرادی که دارای علائم مشکوک هستند، کمک‌کننده باشند. برخی نشانگرها حتی می‌توانند برای پیش‌بینی پیش‌آگهی بیماری و انتخاب نوع درمان مفید باشند.
آیا می‌توان از نشانگر توموری برای غربالگری سرطان استفاده کرد؟
در حالت ایده‌آل، نشانگرها باید بتوانند به‌عنوان ابزار غربالگری در جمعیت عمومی برای کشف زودهنگام سرطان استفاده شوند، یعنی زمانی که فرد هیچ علامتی ندارد و سرطان در مراحل ابتدایی قابل درمان است. با این حال، تاکنون تنها نشانگری که در غربالگری مورد استفاده قرار گرفته، آنتی‌ژن اختصاصی پروستات (PSA) برای سرطان پروستات است، که آن هم با محدودیت‌هایی همراه است.
مشکل اصلی نشانگرهای توموری برای غربالگری، فقدان اختصاصیت کافی آن‌هاست؛ یعنی ممکن است سطح آن‌ها بدون وجود سرطان هم افزایش یابد (مثبت کاذب)، که منجر به انجام آزمایش‌ها و اقدامات غیرضروری و ایجاد اضطراب در بیماران می‌شود. همچنین، برخی نشانگرها در مراحل اولیه سرطان افزایش نمی‌یابند، بنابراین نمی‌توانند سرطان را زودتر از بروز علائم کشف کنند. علاوه بر این، برخی مواد نشانگر به‌طور طبیعی در بدن وجود دارند و سطح “طبیعی” آن‌ها همیشه صفر نیست.
آیا همه انواع سرطان‌ها نشانگر توموری دارند؟
خیر، همه انواع سرطان‌ها نشانگر توموری شناخته‌شده ندارند. حتی در صورت وجود نشانگر مرتبط، ممکن است سطح آن در همه بیماران بالا نباشد. مثلاً آنتی‌ژن کارسینوامبریونیک (CEA) که در سرطان کولون کاربرد دارد، تنها در ۷ تا ۸ مورد از هر ۱۰ بیمار مبتلا به سرطان کولون بالا می‌رود؛ یعنی حدود ۳۰٪ از مبتلایان اصلاً افزایش سطح این نشانگر را ندارند. حتی در مراحل اولیه سرطان کولون، فقط در یک‌چهارم بیماران CEA بالا می‌رود. بنابراین این نشانگر همیشه برای تشخیص زودهنگام مفید نیست، که اتفاقاً بهترین زمان برای درمان قطعی است.
با این حال، نشانگرهای توموری می‌توانند در پایش پاسخ به درمان یا بررسی عود بیماری بسیار مفید باشند؛ البته به شرطی که همراه با علائم بالینی، معاینه پزشک و بررسی‌های تصویربرداری (مانند سی‌تی، ام‌آر‌آی یا پت‌اسکن) ارزیابی شوند.
راهنمای نشانگرهای توموری در انواع سرطان
در جدول زیر فهرستی از رایج‌ترین نشانگرهای توموری، سرطان‌های مرتبط با آن‌ها، بیماری‌های غیرسرطانی که می‌توانند سطح این نشانگرها را بالا ببرند، و محدوده نرمال آورده شده است.
توجه: در مواردی که نیمه‌عمر (Half-life) نشانگر ذکر شده، زمان مناسب برای اندازه‌گیری مجدد باید بر اساس آن در نظر گرفته شود. مثلاً نیمه‌عمر PSA حدود ۲ تا ۳ روز است؛ بنابراین اگر یک روز بعد از عمل جراحی برداشت پروستات آزمایش انجام شود، ممکن است هنوز سطح آن بالا باشد، اما بعد از یک هفته باید تقریباً صفر شود.
| نشانگر توموری | سرطان‌های مرتبط | بیماری‌های غیرسرطانی که می‌توانند سطح نشانگر را افزایش دهند | محدوده نرمال (مقادیر مرجع) |
| AFP (آلفافیتوپروتئین) | سرطان کبد، سرطان سلول زرده (در بیضه یا تخمدان) | بیماری مزمن کبدی (هپاتیت، سیروز)، حاملگی | کمتر از 10 نانوگرم در میلی‌لیتر |
| Beta-hCG (زیرواحد بتای گنادوتروپین جفتی انسان) | سرطان بیضه، سرطان سلول زرده، سرطان‌های زنانه (مانند کوریوکارسینوما) | حاملگی، برخی اختلالات تروفوبلاستیک | کمتر از 5 واحد بین‌المللی در میلی‌لیتر در مردان و زنان غیرباردار |
| CA 15-3 | سرطان پستان | بیماری‌های خوش‌خیم پستان، سیروز، سل | کمتر از 30 واحد در میلی‌لیتر |
| CA 19-9 | سرطان لوزالمعده، سرطان کولورکتال، سرطان مجاری صفراوی | پانکراتیت، بیماری‌های التهابی روده، سنگ صفرا، سیروز | کمتر از 37 واحد در میلی‌لیتر |
| CA 125 | سرطان تخمدان | قاعدگی، آندومتریوز، بیماری التهابی لگن، بارداری | کمتر از 35 واحد در میلی‌لیتر |
| Calcitonin (کلسیتونین) | سرطان مدولاری تیروئید | سیگار کشیدن، بیماری کلیوی، سپسیس | کمتر از 10 پیکوگرم در میلی‌لیتر در مردان و کمتر از 5 در زنان |
| CEA (آنتی‌ژن کارسینوامبریونیک) | سرطان کولون، ریه، پستان، معده، پانکراس | سیگار کشیدن، بیماری التهابی روده، سیروز | کمتر از 2.5 نانوگرم در میلی‌لیتر در غیرسیگاری‌ها (تا 5 در سیگاری‌ها) |
| LDH (لاکتات دهیدروژناز) | سرطان بیضه، لنفوم، لوکمیا، ملانوم | همولیز، بیماری‌های کبدی، نارسایی قلبی | 140–280 واحد در لیتر (بسته به آزمایشگاه) |
| NSE (نئون‌سپسیفیک انولاز) | سرطان ریه سلول کوچک، نوروبلاستوم | سکته مغزی، بیماری کلیوی، همولیز | کمتر از 16 نانوگرم در میلی‌لیتر |
| PSA (آنتی‌ژن اختصاصی پروستات) | سرطان پروستات | بزرگی خوش‌خیم پروستات، عفونت ادراری، التهاب پروستات، روابط جنسی اخیر | کمتر از 4 نانوگرم در میلی‌لیتر (بر اساس سن و سابقه می‌تواند متفاوت باشد) |
| Thyroglobulin | سرطان پاپیلری یا فولیکولار تیروئید | تیروئیدیت، باقی‌مانده بافت تیروئید بعد از جراحی | باید بعد از تیروئیدکتومی و ید درمانی به صفر نزدیک شود |
تهیه و تنظیم: سید طه نوربخش
نظارت و تأیید: فائزه محمدهاشم-متخصص ژنتیک
خلاصه:
