FAP چیست؟
مطالعه‌ای در سال 2024 نشان می‌دهد که بین سال‌های 2014 تا 2017، مجموعاً 43,580 مورد جدید CRC در ایران ثبت شده است. نرخ بروز سنی‌استانداردشده برای مردان 13.45 و برای زنان 9.48 در هر 100,000 نفر گزارش شده است. حدود 5 تا 7 درصد از این موارد ناشی از تغییرات ژنتیکی ارثی هستند که از والدین به فرزندان منتقل می‌شوند. یکی از این بیماری‌های ژنتیکی نادر، پولیپوز آدنوماتوز خانوادگی یا FAP است که کمتر از 1 درصد از موارد سالانه‌ی سرطان کولورکتال را تشکیل می‌دهد.
پولیپ‌های آدنوماتوز ضایعاتی پیش‌سرطانی هستند و برخی از آن‌ها ممکن است به سرطان تبدیل شوند. افراد مبتلا به FAP ممکن است صدها تا هزاران پولیپ در روده بزرگ خود داشته باشند؛ هرچه تعداد پولیپ‌ها بیشتر باشد، خطر ابتلا به سرطان کولورکتال نیز بالاتر است. سن متوسط شروع ایجاد پولیپ‌ها در افراد مبتلا به FAP حدود ۱۶ سالگی است و بدون برداشتن روده بزرگ، احتمال ابتلا به سرطان کولورکتال تا پیش از ۴۰ سالگی بسیار بالاست.
علاوه بر روده بزرگ، FAP می‌تواند خطر ابتلا به سایر سرطان‌ها مانند سرطان معده، روده باریک، پانکراس، مجاری صفراوی، هپاتوبلاستوما (نوعی سرطان کبد در کودکان)، مدولوبلاستوما (تومور مغزی) و سرطان پاپیلاری تیروئید را نیز افزایش دهد. همچنین، این بیماری می‌تواند منجر به بروز مشکلات غیرسرطانی زیر شود:
فیبروم‌ها و کیست‌های پوستی در صورت، پوست سر، بازوها و پاها
خال مادرزادی در شبکیه چشم (CHRPE) که معمولاً در هر دو چشم دیده می‌شود
مشکلات دندانی مانند دندان‌های اضافه یا غایب، ریشه‌های به‌هم‌چسبیده یا تومورهای خوش‌خیم فک
استئوما (رشدهای استخوانی) در ناحیه فک
توده‌هایی در غدد فوق کلیوی
تومورهای دسموئیدی در شکم که غیرسرطانی، اما با رشد آهسته هستند و ممکن است به بافت‌های اطراف فشار وارد کنند
در صورت داشتن هر یک از این علائم، با پزشک خود درباره انجام آزمایش ژنتیکی برای FAP مشورت کنید.
آزمایش ژنتیکی، غربالگری و تشخیص FAP
ژن مسئول بروز FAP، ژن APC (Adenomatous Polyposis Coli) است. بیش از ۳۰۰ نوع جهش مختلف در این ژن شناسایی شده که می‌توانند منجر به بروز FAP شوند. محل قرارگیری جهش روی ژن، اغلب با سن شروع پولیپ‌ها، تعداد آن‌ها و سایر ویژگی‌های بیماری مرتبط است.
FAP یک بیماری ارثی با الگوی غالب اتوزومی است؛ یعنی اگر یکی از والدین دچار این جهش ژنی باشد، احتمال انتقال آن به فرزند ۵۰ درصد است. با این حال، حدود یک‌سوم بیماران مبتلا به FAP دارای جهش‌های تازه یا «de novo» هستند؛ یعنی هیچ سابقه خانوادگی شناخته‌شده‌ای ندارند.
تشخیص FAP معمولاً زمانی داده می‌شود که در کولونوسکوپی بیش از ۱۰۰ پولیپ آدنوماتوز دیده شود یا در خانواده‌هایی با سابقه این بیماری، آزمایش ژنتیکی نتیجه مثبت داشته باشد. پس از تشخیص، سایر اعضای خانواده نیز باید از نظر این جهش مورد آزمایش قرار گیرند.
نکاتی که باید پیش از انجام آزمایش ژنتیکی مدنظر داشته باشید:
این نتایج چه تأثیری بر زندگی شخصی و خانوادگی شما خواهد داشت؟
تست مثبت یا منفی چه معنایی برای شما و سایر اعضای خانواده دارد؟
احتمال انتقال ژن معیوب به فرزندان شما چقدر است؟
چه چالش‌هایی ممکن است در زمینه شغل یا بیمه برایتان ایجاد شود؟
پیش از انجام آزمایش ژنتیکی، توصیه می‌شود با مشاور ژنتیک مشورت کنید تا مزایا، محدودیت‌ها و پیامدهای نتایج را بهتر درک کنید.
درمان
داروهایی مانند آسپیرین و برخی داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی (NSAIDs) مثل سولینداک و ایندومتاسین می‌توانند اندازه یا تعداد پولیپ‌ها را در افراد مبتلا به FAP کاهش دهند. در یکی از کارآزمایی‌های بالینی، اثربخشی ترکیب داروی هدفمند ارلوتینیب با سولینداک مورد بررسی قرار گرفته است. مطالعات برای یافتن روش‌های مؤثر جهت پیشگیری از رشد پولیپ‌ها همچنان ادامه دارد.
با این حال، برای پیشگیری قطعی از سرطان کولون در بیماران مبتلا به FAP، برداشتن روده بزرگ (کولکتومی) ضروری است. این جراحی اغلب در اواخر نوجوانی و پیش از بروز علائم بیماری انجام می‌شود. روش‌های مختلفی برای انجام این جراحی وجود دارد، اما هدف نهایی حذف کامل بافت‌های در معرض خطر پولیپ‌زایی و حفظ توانایی دفع طبیعی مدفوع از طریق مقعد است.
تحقیقات در زمینه FAP منجر به دسترسی به آزمایش‌های ژنتیکی، روش‌های غربالگری پیشرفته‌تر، گزینه‌های جراحی بهتر و کارآزمایی‌های درمانی برای پیشگیری از رشد پولیپ‌ها شده است. تحقیقات برای یافتن درمان‌های جدیدتر همچنان در جریان است. در صورت داشتن هرگونه سؤال درباره FAP، می‌توانید با پزشک یا مشاور ژنتیک خود مشورت کنید.
تهیه و تنظیم: سید طه نوربخش
نظارت و تأیید: فائزه محمدهاشم-متخصص ژنتیک
