رادیوتراپی یکی از روش‌های رایج درمانی برای سرطان‌های زنان (ژنیکولوژیک) است. بسته به نوع سرطان، میزان گسترش آن و محل گسترش، درمان ممکن است شامل روش‌های ترکیبی مانند جراحی، شیمی‌درمانی، ایمونوتراپی یا هورمون‌درمانی نیز باشد. سرطان‌های ژنیکولوژیک شامل سرطان دهانه رحم (سرویکس)، رحم (آندومتر)، لوله‌های فالوپ، تخمدان، واژن، فرج (ولو)، بیماری تروفوبلاستیک حاملگی و کوریوکارسینوما هستند.
انواع رادیوتراپی در درمان سرطان‌های زنان
- رادیوتراپی خارجی (EBRT): پرتو از دستگاهی در خارج از بدن به محل تومور تابانده می‌شود. هدف، نابودی سلول‌های سرطانی است. نوع تابش می‌تواند فوتون، پروتون یا الکترون باشد.
- براکی‌تراپی (رادیوتراپی داخلی): منبع رادیواکتیو مستقیماً داخل یا نزدیک تومور قرار می‌گیرد تا سلول‌های سرطانی را از بین ببرد.
پیش از شروع درمان چه انتظاری باید داشت؟
پیش از شروع درمان با رادیوتراپی، ابتدا جلسه‌ی مشاوره با انکولوژیست پرتودرمانی برگزار می‌شود تا مشخص شود این روش برای بیمار مناسب است. اگر تصمیم به درمان گرفته شود، بیمار وارد مرحله‌ی شبیه‌سازی سی‌تی (CT Simulation) می‌شود. در این مرحله، وضعیت قرارگیری بدن حین درمان تعیین می‌شود و از بدن عکس‌برداری می‌شود. برای حفظ موقعیت دقیق در جلسات مختلف، از وسایل ثابت‌کننده و گاهی خالکوبی‌های کوچک دائمی استفاده می‌شود.
پس از شبیه‌سازی، تیم درمانی برنامه‌ی دقیق درمان را طراحی می‌کند که شامل تعداد جلسات و فاصله‌ی زمانی آن‌ها خواهد بود.
عوارض حین درمان با رادیوتراپی
رادیوتراپی، با وجود هدف قرار دادن سلول‌های سرطانی، ممکن است به سلول‌های سالم ناحیه نیز آسیب برساند. بسیاری از عوارض جانبی به‌صورت تجمعی ایجاد می‌شوند و معمولاً چند هفته پس از شروع درمان ظاهر می‌گردند. بروز عوارض به محل درمان بستگی دارد.
در طول درمان، بیمار هفته‌ای یک‌بار با تیم پرتودرمانی ملاقات خواهد داشت تا درباره عوارض و مدیریت آن‌ها گفت‌وگو شود. در صورت بروز علائم جدید یا شدیدتر شدن علائم، باید فوراً به تیم درمان اطلاع داد.
عوارض کوتاه‌مدت رادیوتراپی
تحریک پوستی: قرمزی، خشکی یا حساسیت پوست ناحیه‌ی درمان که شبیه آفتاب‌سوختگی می‌شود. باید از پوست به‌آرامی مراقبت کرد و از صابون‌ها یا لوسیون‌های عطردار پرهیز نمود.
خستگی (Fatigue): احساس ضعف و بی‌حالی که شایع و اغلب چند هفته پس از شروع درمان ظاهر می‌شود. به‌تدریج پس از پایان درمان بهبود می‌یابد.
سیستیت (التهاب مثانه): شامل درد هنگام ادرار، تکرر یا فوریت ادرار، بیدار شدن شبانه برای ادرار، دشواری در شروع ادرار یا وجود خون در ادرار.
تحریک بافت راست‌روده: می‌تواند باعث اسهال، نیاز فوری به اجابت مزاج یا ناراحتی هنگام دفع شود. این علائم معمولاً چند هفته پس از درمان بهبود می‌یابند.
تهوع و استفراغ: احساس بیماری معده و استفراغ که معمولاً با تغییر رژیم غذایی یا دارو قابل کنترل است.
افت سلول‌های خونی: کاهش نوتروفیل‌ها، گلبول‌های قرمز یا پلاکت‌ها ممکن است رخ دهد.
عوارض بلندمدت رادیوتراپی
برخی عوارض ممکن است ماه‌ها تا سال‌ها پس از پایان درمان بروز کنند و بستگی به محل و نوع پرتودرمانی دارند. این عوارض عبارتند از:
خشکی واژن و مقاربت دردناک: شایع‌ترین عارضه بلندمدت ناشی از EBRT یا براکی‌تراپی.
تنگی واژن :(Vaginal Stenosis) ایجاد بافت اسکار، کاهش انعطاف‌پذیری و کوچک شدن واژن. ممکن است معاینه‌ی واژینال دشوار شود یا مقاربت دردناک گردد. استفاده منظم از دیلاتور واژن می‌تواند کمک‌کننده باشد.
لنف‌ادم(Lymphedema) : آسیب به سیستم لنفاوی می‌تواند باعث تورم مزمن پاها یا لگن شود. در صورت بروز درد، قرمزی یا تب، باید سریعاً از نظر عفونت بررسی شود.
ناباروری: پرتودرمانی می‌تواند باروری را کاهش دهد. در صورت تمایل به فرزندآوری، باید پیش از درمان با پزشک مشورت شود. تابش به رحم ممکن است باعث کوچک‌شدن و کاهش انعطاف‌پذیری آن شود و خطر سقط یا زایمان زودرس را افزایش دهد.
سرطان ثانویه: هرچند نادر، ولی ممکن است در ناحیه‌ی تحت درمان، سرطان جدیدی ایجاد شود. روش‌های نوین رادیوتراپی با هدف کاهش این خطر طراحی شده‌اند، اما گاهی نمی‌توان از آن به‌طور کامل پیشگیری کرد.
مراقبت پس از درمان
اگرچه عوارض ممکن است آزاردهنده باشند، اما با درمان مناسب قابل کنترل هستند. پس از پایان درمان، دریافت برنامه مراقبتی دوران بقا (Survivorship Care Plan) توصیه می‌شود تا بیمار برای زندگی پس از سرطان آماده شود.
تهیه و تنظیم: سید طه نوربخش
نظارت و تأیید: فائزه محمدهاشم-متخصص ژنتیک
