ژنتیک سرطان

آیا سرطان یک بیماری ژنتیکی است؟

بله، سرطان یک بیماری ژنتیکی است. این بیماری در اثر تغییراتی در ژن‌هایی ایجاد می‌شود که نحوهٔ رشد و تکثیر سلول‌ها را کنترل می‌کنند. سلول‌ها واحدهای سازندهٔ بدن هستند و هر سلول حاوی نسخه‌ای از ژن‌های شماست که مانند یک راهنمای دستورالعمل عمل می‌کنند.

ژن‌ها بخش‌هایی از DNA هستند که دستور ساخت یک یا چند پروتئین را در خود حمل می‌کنند. دانشمندان صدها تغییر در DNA و ژن‌ها—که با اصطلاحاتی مانند واریانت، جهش یا تغییر ژنتیکی نیز شناخته می‌شوند—شناسایی کرده‌اند که به شکل‌گیری، رشد و گسترش سرطان کمک می‌کنند.

تغییرات ژنتیکی مرتبط با سرطان می‌توانند به دلایل زیر رخ دهند:

• بروز خطاهای تصادفی در DNA هنگام تکثیر سلول‌ها
• تغییر DNA در اثر مواد سرطان‌زای موجود در محیط، مانند مواد شیمیایی دود سیگار، اشعهٔ فرابنفش خورشید و ویروس پاپیلومای انسانی (HPV)
• به ارث رسیدن تغییرات ژنتیکی از یکی از والدین

تغییرات DNA، چه ناشی از خطاهای تصادفی و چه در اثر مواجهه با عوامل سرطان‌زا، می‌توانند در تمام طول زندگی و حتی در دوران جنینی رخ دهند. اگرچه بیشتر تغییرات ژنتیکی به‌تنهایی زیان‌بار نیستند، اما تجمع آن‌ها در طول سال‌های متمادی می‌تواند سلول‌های سالم را به سلول‌های سرطانی تبدیل کند. اکثریت قریب‌به‌اتفاق سرطان‌ها به‌طور تصادفی و در نتیجهٔ همین فرآیند تدریجی در گذر زمان ایجاد می‌شوند.

آیا سرطان ارثی است؟

خودِ سرطان از والدین به فرزندان منتقل نمی‌شود و تغییرات ژنتیکی موجود در سلول‌های تومور نیز قابل انتقال نیستند. اما اگر تغییری ژنتیکی که خطر ابتلا به سرطان را افزایش می‌دهد در سلول‌های تخمک یا اسپرم یکی از والدین وجود داشته باشد، می‌تواند به ارث برسد.

برای مثال، اگر والدینی ژن جهش‌یافتهٔ BRCA1 یا BRCA2 را به فرزند خود منتقل کنند، خطر ابتلای فرزند به سرطان پستان و چند سرطان دیگر به‌طور قابل توجهی افزایش می‌یابد.

به همین دلیل است که گاهی سرطان در برخی خانواده‌ها «شایع» به نظر می‌رسد. حدود ۱۰ درصد از کل سرطان‌ها ممکن است ناشی از تغییرات ژنتیکی ارثی باشند.

ارث بردن یک تغییر ژنتیکی مرتبط با سرطان به این معنا نیست که فرد حتماً به سرطان مبتلا خواهد شد، بلکه نشان‌دهندهٔ افزایش خطر ابتلا است.

سندرم سرطان خانوادگی چیست؟

سندرم سرطان خانوادگی—که با عنوان سندرم سرطان ارثی نیز شناخته می‌شود—یک اختلال نادر است که در آن اعضای خانواده نسبت به میانگین جامعه، خطر بالاتری برای ابتلا به یک یا چند نوع خاص از سرطان دارند. این سندرم‌ها ناشی از واریانت‌های ژنتیکی ارثی در برخی ژن‌های مرتبط با سرطان هستند.

در برخی از این سندرم‌ها، افراد در سنین پایین‌تر به سرطان مبتلا می‌شوند یا دچار مشکلات سلامت غیرسرطانی خاصی نیز هستند.

برای مثال، پولیپوز آدنوماتوز خانوادگی (FAP) نوعی سندرم سرطان خانوادگی است که در اثر تغییرات ارثی در ژن APC ایجاد می‌شود. افراد مبتلا به FAP خطر بسیار بالایی برای ابتلا به سرطان رودهٔ بزرگ در سنین پایین دارند و همچنین در معرض خطر سایر سرطان‌ها هستند.

با این حال، همهٔ سرطان‌هایی که به نظر می‌رسد «در خانواده‌ها شایع‌اند» ناشی از سندرم‌های سرطان خانوادگی نیستند. محیط مشترک یا عادات مشابه—مانند قرار گرفتن در معرض آلودگی هوا یا مصرف دخانیات—نیز می‌توانند موجب بروز یک نوع سرطان در چند عضو خانواده شوند.

همچنین ممکن است چند عضو خانواده صرفاً به‌طور تصادفی به سرطان‌های شایع، مانند سرطان پروستات، مبتلا شوند. در برخی موارد نیز ترکیبی از واریانت‌های ژنتیکی متعدد، که هرکدام خطر بسیار اندکی دارند، می‌تواند در یک خانواده تجمع یابد.

آیا باید برای ارزیابی خطر سرطان آزمایش ژنتیک انجام دهم؟

برخی آزمایش‌های ژنتیکی می‌توانند نشان دهند که آیا فرد تغییر ژنتیکی ارثی‌ای دارد که خطر ابتلا به سرطان را افزایش می‌دهد یا خیر. این آزمایش‌ها معمولاً با نمونهٔ کوچکی از خون انجام می‌شوند، اما گاهی از بزاق، سلول‌های داخل دهان یا سلول‌های پوستی نیز استفاده می‌شود.

آزمایش‌های ژنتیکی می‌توانند به خانواده‌هایی با سابقهٔ سرطان پستان یا تخمدان کمک کنند تا دربارهٔ غربالگری و درمان تصمیم‌گیری آگاهانه‌تری داشته باشند.

انجام آزمایش ژنتیک برای همه ضروری نیست. پزشک یا ارائه‌دهندهٔ خدمات سلامت می‌تواند بر اساس سابقهٔ پزشکی فردی و خانوادگی—مانند ابتلا به سرطان در سنین غیرمعمول یا وجود چندین خویشاوند مبتلا به یک نوع سرطان—تشخیص دهد که آیا انجام آزمایش ژنتیک توصیه می‌شود یا خیر.

در صورت توصیه به آزمایش، مشاوره با یک مشاور ژنتیک می‌تواند به بررسی مزایا، خطرات و محدودیت‌های آزمایش کمک کند. پس از دریافت نتایج نیز، متخصصان آموزش‌دیده در ژنتیک می‌توانند تفسیر نتایج و پیامدهای آن برای فرد و اعضای خانواده را توضیح دهند.

اگرچه امکان سفارش آزمایش ژنتیکی خانگی وجود دارد، این آزمایش‌ها محدودیت‌های زیادی دارند و معمولاً برای بررسی خطر ارثی سرطان توصیه نمی‌شوند.

چگونه می‌توان تغییرات ژنتیکی موجود در سرطان خود را شناسایی کرد؟

اگر فرد مبتلا به سرطان باشد، نوع دیگری از آزمایش ژنتیکی به نام آزمایش نشانگر زیستی (Biomarker Test) می‌تواند تغییرات ژنتیکی مؤثر در رشد سرطان را شناسایی کند. این اطلاعات به پزشکان کمک می‌کند مناسب‌ترین درمان را انتخاب کنند یا امکان شرکت در کارآزمایی‌های بالینی خاص را بررسی نمایند. این روش با نام‌های پروفایلینگ تومور یا پروفایلینگ مولکولی نیز شناخته می‌شود.

آزمایش نشانگر زیستی با آزمایش ژنتیکی ارثی متفاوت است. این آزمایش بر روی نمونه‌ای از سلول‌های سرطانی—مانند بخشی از تومور یا نمونهٔ خون—انجام می‌شود.

در برخی موارد، نتایج این آزمایش ممکن است نشان‌دهندهٔ وجود یک جهش ارثی افزایش‌دهندهٔ خطر سرطان باشد. در چنین شرایطی، انجام آزمایش ژنتیکی تکمیلی برای تأیید لازم است.

چه کسانی به نتایج آزمایش ژنتیکی من دسترسی دارند؟

مشاور ژنتیک، پزشکان و سایر متخصصان مراقبت سلامت ممکن است به نتایج آزمایش ژنتیکی شما دسترسی داشته باشند. همچنین شرکت بیمهٔ سلامت، طبق قوانین، حق دسترسی قانونی به سوابق پزشکی را دارد.

قوانین حمایتی متعددی از تبعیض بر اساس نتایج آزمایش ژنتیکی جلوگیری می‌کنند، از جمله قانون منع تبعیض اطلاعات ژنتیکی (GINA) مصوب ۲۰۰۸ و قانون حفظ محرمانگی اطلاعات سلامت (HIPAA) مصوب ۱۹۹۶.

تغییرات ژنتیکی چگونه باعث سرطان می‌شوند؟

تغییرات ژنتیکی زمانی می‌توانند به سرطان منجر شوند که نحوهٔ رشد و گسترش سلول‌ها را مختل کنند. بیشتر تغییرات سرطان‌زا در ژن‌ها رخ می‌دهند؛ ژن‌هایی که دستور ساخت پروتئین‌ها یا RNAهای تخصصی مانند میکروRNA را حمل می‌کنند.

برای مثال:

• برخی تغییرات DNA سطح پروتئین‌هایی را افزایش می‌دهند که به سلول فرمان رشد مداوم می‌دهند.
• برخی دیگر میزان پروتئین‌هایی را کاهش می‌دهند که به سلول‌ها دستور توقف رشد می‌دهند.
• برخی تغییرات نیز عملکرد پروتئین‌هایی را مختل می‌کنند که سلول‌های آسیب‌دیده را به خودتخریبی وامی‌دارند.

دانشمندان معتقدند برای تبدیل یک سلول سالم به سلول سرطانی، بیش از یک تغییر DNA لازم است. افرادی که یک تغییر ژنتیکی مرتبط با سرطان را به ارث برده‌اند، برای ابتلا به سرطان به تغییرات کمتری نیاز دارند، اما ممکن است هرگز دچار سرطان نشوند.

با تقسیم مداوم سلول‌های سرطانی، تغییرات DNA بیشتری در آن‌ها تجمع می‌یابد. حتی دو سلول سرطانی در یک تومور واحد نیز ممکن است تغییرات ژنتیکی متفاوتی داشته باشند. علاوه بر این، هر فرد مبتلا به سرطان، ترکیب منحصربه‌فردی از تغییرات ژنتیکی در تومور خود دارد.

چه انواعی از تغییرات ژنتیکی باعث سرطان می‌شوند؟

انواع متعددی از تغییرات ژنتیکی می‌توانند منجر به سرطان شوند. یکی از آن‌ها جهش DNA یا واریانت ژنتیکی است که به تغییر در کُد DNA شباهت دارد، مانند یک غلط املایی در توالی حروف DNA.

برخی واریانت‌ها تنها یک نوکلئوتید (واحد سازندهٔ DNA) را درگیر می‌کنند؛ ممکن است یک نوکلئوتید حذف شود یا با نوکلئوتید دیگری جایگزین گردد. این تغییرات جهش نقطه‌ای نامیده می‌شوند.

برای مثال، حدود ۵ درصد از افراد مبتلا به سرطان دارای جهش نقطه‌ای در ژن KRAS هستند که در آن حرف DNA «G» با «A» جایگزین شده است. این تغییر کوچک موجب تولید پروتئین KRAS غیرطبیعی می‌شود که به‌طور مداوم سلول‌ها را به رشد تحریک می‌کند.

تغییرات سرطان‌زا همچنین می‌توانند در اثر جابه‌جایی، حذف یا تکثیر بخش‌هایی از DNA—گاهی در مقیاس بسیار بزرگ—ایجاد شوند که به آن‌ها بازآرایی‌های کروموزومی گفته می‌شود.

برای مثال، بیشتر موارد لوسمی میلوئید مزمن در اثر بازآرایی کروموزومی‌ای ایجاد می‌شوند که بخشی از ژن BCR را در کنار ژن ABL قرار می‌دهد. این تغییر باعث تولید پروتئین غیرطبیعی BCR-ABL می‌شود که رشد کنترل‌نشدهٔ سلول‌های لوسمی را به دنبال دارد.

برخی تغییرات DNA در خارج از ژن‌ها رخ می‌دهند؛ در نواحی‌ای که مانند کلید «روشن» یا «خاموش» برای ژن‌های مجاور عمل می‌کنند. برای نمونه، برخی سلول‌های سرطان مغز دارای نسخه‌های متعددی از کلیدهای «روشن» در کنار ژن‌های محرک رشد سلولی هستند.

نوع دیگری از تغییرات، تغییرات اپی‌ژنتیک هستند که برخلاف واریانت‌های ژنتیکی، کُد DNA را تغییر نمی‌دهند و اغلب برگشت‌پذیرند. این تغییرات بر نحوهٔ بسته‌بندی DNA در هستهٔ سلول اثر می‌گذارند و از این طریق میزان تولید پروتئین توسط ژن‌ها را تغییر می‌دهند.

برخی عوامل محیطی که باعث تغییرات ژنتیکی می‌شوند، می‌توانند تغییرات اپی‌ژنتیک نیز ایجاد کنند؛ از جمله دود سیگار، فلزات سنگین مانند کادمیوم، و ویروس‌هایی نظیر ویروس اپشتین–بار.

تهیه و تنظیم: سید طه نوربخش

نظارت و تدیید: فائزه محمدهاشم-متخصص ژنتیک