نشانگرهای تومور

نشانگر تومور چیست؟

نشانگر تومور هر چیزی است که در سلول‌های سرطانی یا سایر سلول‌های بدن در پاسخ به سرطان یا برخی شرایط خوش‌خیم (غیرسرطانی) وجود دارد یا توسط آنها تولید می‌شود و اطلاعاتی در مورد سرطان، مانند میزان تهاجمی بودن آن، نوع درمانی که ممکن است به آن پاسخ دهد یا اینکه آیا به درمان پاسخ می‌دهد یا خیر، ارائه می‌دهد.

نشانگرهای تومور به طور سنتی پروتئین‌ها یا مواد دیگری هستند که توسط سلول‌های سرطانی در مقادیر بالاتری نسبت به سلول‌های طبیعی ساخته می‌شوند. این نشانگرها را می‌توان در خون، ادرار، مدفوع ، تومورها یا سایر بافت‌ها یا مایعات بدن برخی از بیماران مبتلا به سرطان یافت. 

با این حال، به طور فزاینده‌ای، نشانگرهای ژنومی (مانند جهش‌های ژن تومور، الگوهای بیان ژن تومور و تغییرات غیرژنتیکی در DNA تومور) به عنوان نشانگرهای تومور مورد استفاده قرار می‌گیرند. این نشانگرها هم در خود تومورها و هم در قطعات توموری که در مایعات بدن ریخته می‌شوند، یافت می‌شوند. 

بسیاری از نشانگرهای تومور مختلف شناسایی شده و در حال استفاده بالینی هستند. برخی از آنها فقط با یک نوع سرطان مرتبط هستند، در حالی که برخی دیگر با انواع مختلف سرطان مرتبطتند.

چگونه از نشانگرهای تومور در مراقبت‌های سرطان استفاده می‌شود؟

نشانگرهای تومور می‌توانند طیف گسترده‌ای از اطلاعات مهم برای مراقبت از سرطان را ارائه دهند، مانند

• کمک به تشخیص سرطان. با این حال، داشتن سطح بالایی از یک نشانگر تومور به این معنی نیست که فرد سرطان دارد. شرایط غیر سرطانی گاهی اوقات می‌توانند باعث افزایش سطح یک نشانگر تومور شوند. علاوه بر این، همه افراد مبتلا به نوع خاصی از سرطان، سطح بالاتری از یک نشانگر تومور مرتبط با آن سرطان را نخواهند داشت. بنابراین، اندازه‌گیری نشانگرهای تومور معمولاً با نتایج آزمایش‌های دیگر، مانند بیوپسی یا تصویربرداری، برای تشخیص سرطان ترکیب می‌شوند. 
• نوع سرطان
• مرحله سرطان​
• تخمینی از پیش‌آگهی
• چه درمانی ممکن است مؤثر باشد. نشانگرهای تومور که نشان می‌دهند آیا فرد کاندید مناسبی برای یک درمان هدفمند خاص است یا خیر، گاهی اوقات به عنوان نشانگرهای زیستی برای درمان سرطان شناخته می‌شوند. نشانگرهای زیستی معمولاً در نمونه‌هایی از بافت تومور اندازه‌گیری می‌شوند. با این حال، تومورها می‌توانند سلول‌ها یا تکه‌هایی از مواد بیولوژیکی را به خون بریزند و این موارد را می‌توان با آزمایش‌هایی به نام بیوپسی مایع اندازه‌گیری کرد. 
• میزان اثربخشی درمان. اندازه‌گیری‌های دوره‌ای (یا «سریالی») یک نشانگر که در حین درمان انجام می‌شود، می‌تواند نشان دهد که آیا تومور به درمان پاسخ می‌دهد یا خیر.
• آیا سرطان عود کرده است یا خیر. اندازه‌گیری نشانگرهای تومور به صورت دوره‌ای پس از پایان درمان ممکن است برای بررسی عود بیماری استفاده شود.

در حال حاضر برای کدام نوع سرطان از چه آزمایش‌های نشانگر توموری استفاده می‌شود؟

در حال حاضر تعدادی از آزمایش‌های نشانگر تومور برای طیف وسیعی از انواع سرطان مورد استفاده قرار می‌گیرند.

بسیاری از آزمایش‌های نشانگر تومور توسط آزمایشگاه‌های تجاری و دانشگاهی انجام می‌شوند. گاهی اوقات مراکز سرطان از یک آزمایش نشانگر تومور که در یک آزمایشگاه بالینی واحد (که به عنوان آزمایش توسعه‌یافته آزمایشگاهی یا LDT نیز شناخته می‌شود) توسعه یافته است، برای رفع یک نیاز پزشکی خاص استفاده می‌کنند. همه نشانگرهای تومور، از جمله آنهایی که توسط LDTها آزمایش می‌شوند، در آزمایشگاه‌هایی آزمایش می‌شوند که استانداردهای تعیین شده توسط برنامه اصلاحات بهبود آزمایشگاه بالینی را رعایت می‌کنند.

آیا می‌توان از نشانگرهای تومور برای تشخیص سرطان در افرادی که علائمی ندارند استفاده کرد؟

از آنجا که تومورها نشانگرهایی تولید می‌کنند که می‌توان آنها را در خون و سایر مایعات بدن اندازه‌گیری کرد، محققان امیدوارند که این نشانگرها در غربالگری افراد برای سرطان نیز مفید باشند- یعنی تشخیص سرطان در مراحل اولیه قبل از ایجاد علائم.

با این حال، مطالعاتی که برای بررسی امکان استفاده از نشانگرهای تومور در گردش خون برای غربالگری سرطان انجام شده است، عموماً نشان داده است که این نشانگرها برای غربالگری به خوبی عمل نمی‌کنند. آنها اغلب همه افراد مبتلا به این بیماری را شناسایی نمی‌کنند (به اندازه کافی حساس نیستند). یا ممکن است وجود احتمالی سرطان را در افرادی که در واقع سرطان ندارند، نشان دهند (به اندازه کافی اختصاصی نیستند).

محققان اکنون در حال آزمایش این موضوع هستند که آیا آزمایش‌های تشخیص چند سرطان (MCDs)، که نشانگرهای زیستی متعددی را در خون افراد بدونِ علائم، تجزیه و تحلیل می‌کنند، می‌توانند سرطان‌های اولیه را شناسایی کنند یا خیر.

بیشتر MCDها، DNA آزاد شده توسط سلول‌های تومور در خون را بررسی می‌کنند. آن‌ها همچنین ممکن است سایر مولکول‌های بیولوژیکی موجود در خون، مانند پروتئین‌ها را تجزیه و تحلیل کنند. آزمایش‌هایی که نشانگرهای تومور را در خون و سایر مایعات بدن بررسی می‌کنند، گاهی اوقات آزمایش‌های بیوپسی مایع نامیده می‌شوند.

اگرچه بسیاری از آزمایش‌های MCD در حال توسعه هستند و چندین مورد از آنها در حال حاضر به بازار عرضه شده‌اند، اما هنوز چیزهای زیادی در مورد چگونگی استفاده بهتر از این آزمایش‌ها و مضرات و فواید آنها باید آموخته شود. یک سوال مهم این است که آیا درمان سرطان‌های شناسایی شده توسط آزمایش‌های MCD، مرگ و میر ناشی از این سرطان‌ها را کاهش می‌دهد یا خیر. NCI یک کارآزمایی بالینی را برای درک بهتر پیامدهای استفاده از آزمایش‌های MCD برای غربالگری سرطان آغاز خواهد کرد.

چه تحقیقاتی برای توسعه نشانگرهای تومور در حال انجام است؟

شبکه تحقیقات تشخیص زودهنگام (EDRN) موسسه ملی سرطان (NCI)، یک کنسرسیوم مشترک از محققان دانشگاهی و بخش خصوصی، بر کشف، توسعه و اعتبارسنجی سیستماتیک نشانگرهای زیستی و روش‌های تصویربرداری برای تشخیص سرطان در مراحل اولیه و ارزیابی خطر ابتلا به سرطان تمرکز کرده است. یکی از اهداف EDRN توسعه نشانگرهای زیستی است که می‌توانند سرطان‌های تهاجمی در مراحل اولیه را از سرطان‌های با رشد آهسته که هرگز علائمی ایجاد نمی‌کنند، تشخیص دهند تا از درمان بیش از حد جلوگیری شود . 

محققان سرطان به پروتئومیکس (مطالعه ساختار، عملکرد و الگوهای بیان پروتئین) و پروتئوژنومیکس (ادغام پروتئومیکس با ژنومیکس و آنالیز بیان ژن یا ترانسکریپتومیکس) روی آورده‌اند، با این امید که نشانگرهای زیستی جدیدی ایجاد کنند که بتوان از آنها برای شناسایی سرطان در مراحل اولیه، پیش‌بینی اثربخشی درمان و پیش‌بینی احتمال عود سرطان استفاده کرد.

هوش مصنوعی و Machine Learning، از جمله توسط EDRN، به طور فزاینده‌ای به عنوان ابزارهایی برای تجزیه و تحلیل و تفسیر الگوهای نشانگرهای ژنومی و پروتئومی که به پیش‌بینی خطر سرطان و تشخیص انواع خاص سرطان کمک می‌کنند، مورد بررسی قرار می‌گیرند.

کنسرسیوم تحلیل تومور پروتئومیک بالینی (CPTAC) موسسه ملی سرطان (NCI) از یک رویکرد پروتئوژنومیک برای کشف نشانگرهای تومور برای تعداد فزاینده‌ای از سرطان‌ها، از جمله سرطان‌های روده بزرگ، پستان و تخمدان، استفاده می‌کند. محققان CPTAC با شناسایی سیستماتیک پروتئین‌ها (و فرآیندهای بیولوژیکی مرتبط) که از تغییرات در ژنوم‌های سرطانی سرچشمه می‌گیرند، زیرگروه‌های جدید تومور، تغییرات ریزمحیط تومور و پروتئین‌های بالقوه جدیدی را برای درمان دارویی هدفمند کشف کرده‌اند. نوآوری‌های اخیر نشان داده‌اند که این تجزیه و تحلیل‌ها را می‌توان در مقیاس میکروسکوپی با استفاده از مقادیر بسیار کمی از بافت تومور که از بیوپسی به دست می‌آید، انجام داد.

منابع مرتبط

• آزمایش نشانگرهای زیستی برای درمان سرطان
• چگونه سرطان تشخیص داده می‌شود
• آزمایش آنتی‌ژن اختصاصی پروستات (PSA)
• آزمایش‌های نشانگر تومور که به طور رایج استفاده می‌شوند
• درمان هدفمند برای درمان سرطان
• درک پیش‌آگهی سرطان

تهیه و تنظیم: سید طه نوربخش

نظارت و تأیید: فائزه محمدهاشم-متخصص ژنتیک