آزمایش آنتی‌ژن اختصاصی پروستات (PSA)

آزمایش PSA چیست؟

آنتی‌ژن اختصاصی پروستات یا PSA، پروتئینی است که توسط سلول‌های طبیعی و همچنین بدخیم غده پروستات تولید می‌شود. هم سرطان پروستات و هم چندین بیماری خوش‌خیم (به‌ویژه هایپرپلازی خوش‌خیم پروستات یا BPH و پروستاتیت) می‌توانند باعث افزایش سطح PSA در خون شوند. 

آزمایش PSA سطح PSA را در خون اندازه‌گیری می‌کند. این آزمایش به چندین روش مختلف استفاده می‌شود:

• برای نظارت بر پیشرفت سرطان پروستات در مردانی که قبلاً به این بیماری مبتلا شده‌اند
• برای پیگیری علائم پروستات، مانند ادرار دردناک یا مکرر، خون در ادرار یا مایع منی، و درد لگن و/یا کمر
• برای غربالگری سرطان پروستات در مردانی که علائم بیماری را ندارند

آیا آزمایش PSA برای غربالگری سرطان پروستات توصیه می‌شود؟

آزمایش PSA برای غربالگری روتین سرطان پروستات در جمعیت عمومی توصیه نمی‌شود. این آزمایش برای چندین دهه، از اواخر دهه ۱۹۸۰، برای این منظور استفاده می‌شد. اما حدود سال ۲۰۰۸، با افزایش اطلاعات در مورد فواید و مضرات غربالگری سرطان پروستات، بسیاری از سازمان‌های پزشکی حرفه‌ای شروع به هشدار در مورد غربالگری روتین جمعیت با آزمایش PSA کردند. اکنون اکثر سازمان‌ها توصیه می‌کنند افرادی که غربالگری PSA را در نظر دارند، ابتدا قبل از تصمیم‌گیری، خطرات و فواید آن را با پزشکان خود در میان بگذارند. 

برخی سازمان‌ها توصیه می‌کنند مردانی که در معرض خطر بیشتری برای ابتلا به سرطان پروستات هستند، از سن ۴۰ یا ۴۵ سالگی آزمایش PSA را به طور منظم انجام دهند. افراد در معرض خطر بیشتر شامل مردان سیاه‌پوست، مردانی با  گونه‌های ارثی در ژن BRCA2 (و به میزان کمتر، در BRCA1) و مردانی هستند که پدر یا برادرشان سرطان پروستات داشته است.

توصیه فعلی گروه ویژه خدمات پیشگیرانه ایالات متحده (USPSTF)، که هم برای عموم مردم و هم برای افرادی که به دلیل نژاد/قومیت یا سابقه خانوادگی در معرض خطر بیشتری هستند، اعمال می‌شود، به شرح زیر است:

• برای افراد ۵۵ تا ۶۹ ساله، تصمیم برای انجام غربالگری دوره‌ای سرطان پروستات بر اساس PSA باید به صورت فردی گرفته شود. قبل از تصمیم‌گیری، فرد باید در مورد مزایا و معایب احتمالی غربالگری با پزشک خود صحبت کند و این موارد را در چارچوب ارزش‌ها و ترجیحات خود در نظر بگیرد.
• غربالگری سرطان پروستات مبتنی بر PSA برای افراد ۷۰ سال و بالاتر توصیه نمی‌شود. 

نتیجه طبیعی آزمایش PSA چیست؟

هیچ آستانه واحدی وجود ندارد که نتیجه PSA طبیعی را از غیرطبیعی متمایز کند. این تا حدودی به این دلیل است که هیچ سطح خاصی از PSA وجود ندارد که به معنای ابتلای فرد به سرطان پروستات باشد. با این حال، هرچه سطح PSA بالاتر باشد، احتمال وجود سرطان پروستات بیشتر است.

به طور کلی، سطح PSA بالاتر از 4.0 نانوگرم در میلی‌لیتر غیرطبیعی تلقی می‌شود و ممکن است منجر به توصیه به بیوپسی پروستات شود. با این حال، از آنجا که سطح PSA با افزایش سن افزایش می‌یابد، برخی از پزشکان برای مردان مسن‌تر حد آستانه بالاتری (مانند 5 نانوگرم در میلی‌لیتر) و برای مردان جوان‌تر حد آستانه پایین‌تری (مانند 2.5 نانوگرم در میلی‌لیتر) را در نظر می‌گیرند.

علاوه بر این، در مردانی که داروهای خاصی از جمله فیناستراید و دوتاستراید که برای درمان BPH استفاده می‌شوند، مصرف می‌کنند، حد آستانه پایین‌تری برای مقادیر غیرطبیعی PSA در نظر گرفته می‌شود. این داروها سطح PSA را کاهش می‌دهند.

عوامل مختلفی می‌توانند سطح PSA فرد را به طور موقت افزایش دهند. عفونت یا التهاب پروستات یا انجام بیوپسی پروستات اخیر می‌تواند باعث افزایش سطح PSA به مدت یک یا دو ماه شود. ورزش شدید (مانند دوچرخه‌سواری) و انزال نیز می‌توانند سطح PSA را به طور موقت افزایش دهند. به طور کلی به افراد توصیه می‌شود قبل از انجام آزمایش، صبر کنند تا هرگونه شرایطی که می‌تواند سطح PSA را تغییر دهد، برطرف شود و از فعالیت‌هایی که ممکن است سطح PSA را به مدت ۲ روز قبل از آزمایش افزایش دهد، خودداری کنند.

اگر آزمایش غربالگری سطح PSA بالایی را نشان دهد، چه کاری انجام می‌شود؟

اگر کسی که هیچ علامتی از سرطان پروستات ندارد، تصمیم به انجام غربالگری سرطان پروستات بگیرد و سطح PSA غیرطبیعی داشته باشد، پزشک ممکن است آزمایش PSA دیگری را در عرض ۶ تا ۸ هفته برای تأیید یافته اولیه توصیه کند. اگر سطح PSA هنوز بالا باشد، پزشک ممکن است توصیه کند که بیمار تحت نظر باشد و آزمایش‌های PSA مکرر همراه با معاینه رکتوم با انگشت (DRE) برای بررسی هرگونه تغییر در طول زمان انجام شود.

اگر سطح PSA همچنان رو به افزایش باشد- به خصوص اگر به سرعت افزایش یابد- یا اگر در طول معاینه رکتال رکتوم توده‌ای تشخیص داده شود، پزشک ممکن است آزمایش‌های بیشتری را توصیه کند. این آزمایش‌ها ممکن است شامل آزمایش‌های اضافی مبتنی بر خون یا ادرار یا آزمایش‌های تصویربرداری مانند تصویربرداری رزونانس مغناطیسی (MRI) یا میکروسونوگرافی با وضوح بالا باشد.

از طرف دیگر، پزشک ممکن است بدون آزمایش بیشتر، بیوپسی پروستات را توصیه کند. در طول این روش، نمونه‌های متعددی از بافت پروستات با وارد کردن سوزن‌های توخالی به داخل پروستات و سپس بیرون کشیدن آنها جمع‌آوری می‌شود. سوزن بیوپسی ممکن است از طریق دیواره رکتوم (بیوپسی ترانس رکتال) یا از طریق پرینه (بیوپسی ترانس پرینه آل) وارد شود. سپس یک پاتولوژیست بافت جمع‌آوری شده را زیر میکروسکوپ بررسی می‌کند. اگرچه هر دو تکنیک بیوپسی توسط تصویربرداری اولتراسوند هدایت می‌شوند، بنابراین پزشک می‌تواند پروستات را در طول عمل بیوپسی مشاهده کند، اما سونوگرافی نمی‌تواند به تنهایی برای تشخیص سرطان پروستات استفاده شود. بیوپسی هدایت شده با MRI ممکن است برای بیمارانی که نواحی مشکوک در MRI مشاهده شده است، انجام شود.

برخی از مزایا و معایب بالقوه آزمایش PSA برای غربالگری سرطان پروستات چیست؟

مزیت بالقوه آزمایش PSA برای غربالگری سرطان پروستات این است که ممکن است به تشخیص زودهنگام سرطان پروستات، قبل از گسترش آن و زمانی که درمان آن آسان‌تر است، کمک کند و احتمالاً خطر مرگ ناشی از سرطان پروستات را کاهش دهد. 

یک بررسی سیستماتیک و متاآنالیز از تمام کارآزمایی‌های تصادفی کنترل‌شده که غربالگری PSA را با مراقبت‌های معمول در مردان بدون تشخیص سرطان پروستات مقایسه می‌کردند، نتیجه گرفتند که غربالگری PSA برای سرطان پروستات منجر به کاهش اندک در مرگ و میر ناشی از سرطان پروستات در طول 10 سال می‌شود.

با این حال، این مزیت بالقوه باید در برابر چندین ضرر بالقوه متعادل شود:

• برخی از سرطان‌هایی که از طریق غربالگری PSA تشخیص داده می‌شوند، آنقدر آهسته رشد می‌کنند که هرگز علائمی ایجاد نمی‌کنند یا تهدیدکننده زندگی نمی‌شوند. با این حال، درمان آنها می‌تواند مضر باشد. تشخیص تومورهایی که در طول زندگی فرد مشکلی ایجاد نمی‌کردند، «تشخیص بیش از حد» و درمان آنها «درمان بیش از حد» نامیده می‌شود.
  
  درمان بیش از حد، فرد را بی‌جهت در معرض عوارض احتمالی قرار می‌دهد. این عوارض شامل عوارض جانبی ادراری، روده‌ای و جنسی مانند نشت ادرار پس از جراحی؛ افزایش دفعات و فوریت ادرار پس از پرتودرمانی؛ مدفوع شل یا، با شیوع کمتر، خونریزی مقعدی، پس از پرتودرمانی؛ و از دست دادن نعوظ یا کاهش نعوظ، پس از جراحی و پرتودرمانی می‌شود.
   
• تشخیص زودهنگام سرطان پروستات همیشه منجر به درمان نمی‌شود. در حالی که آزمایش PSA می‌تواند به تشخیص تومورهای کوچک کمک کند، برخی از این تومورها، صرف نظر از اندازه، ممکن است قبل از تشخیص، به خارج از پروستات گسترش یافته باشند و قابل درمان نباشند.
   
• آزمایش PSA ممکن است نتایج مثبت کاذب بدهد. نتیجه آزمایش مثبت کاذب زمانی رخ می‌دهد که سطح PSA بالا باشد اما سرطانی وجود نداشته باشد. نتیجه آزمایش مثبت کاذب ممکن است باعث اضطراب شود و منجر به اقدامات پزشکی اضافی مانند بیوپسی پروستات شود که می‌تواند مضر باشد. عوارض جانبی احتمالی بیوپسی شامل عفونت‌های جدی، درد و خونریزی است.
  
  نتایج آزمایش مثبت کاذب در غربالگری PSA رایج است. حدود 6 تا 7 درصد از مردان در هر دور غربالگری، آزمایش PSA مثبت کاذب دارند و تنها حدود 25 درصد از مردانی که به دلیل سطح بالای PSA بیوپسی می‌شوند، مبتلا به سرطان پروستات تشخیص داده می‌شوند. 

کارگروه خدمات پیشگیرانه ایالات متحده تخمین زده است که به ازای هر 1000 مرد 55 تا 69 ساله که به مدت 13 سال غربالگری می‌شوند:

• از حدود 1.3 مرگ ناشی از سرطان پروستات جلوگیری می‌شود (یا از 1 مرگ به ازای هر 769 مرد غربالگری شده جلوگیری می‌شود). داده‌های کارآزمایی‌های بعدی نشان داد که از هر 1000 مرد غربالگری شده، تا 2 مرگ ناشی از سرطان پروستات جلوگیری می‌شود (یا از 1 مرگ در 570 مرد غربالگری شده جلوگیری می‌شود).
• ۳ مرد از ابتلا به سرطان متاستاتیک جلوگیری می‌کنند.
• ۵ مرد علیرغم غربالگری، تشخیص و درمان، بر اثر سرطان پروستات جان خود را از دست می‌دهند.
• ۲۴۰ مرد نتیجه آزمایش PSA مثبت خواهند داشت، که بسیاری از آنها بیوپسی انجام می‌دهند که نشان می‌دهد نتیجه مثبت کاذب بوده است؛ برخی از مردانی که بیوپسی انجام داده‌اند، حداقل علائم نسبتاً آزاردهنده‌ای (درد، خونریزی یا عفونت) را از این عمل تجربه خواهند کرد (و ۲ نفر در بیمارستان بستری می‌شوند).
• ۱۰۰ مرد مبتلا به سرطان پروستات تشخیص داده می‌شوند. از این تعداد، ۸۰ نفر (بلافاصله یا پس از یک دوره نظارت فعال) با جراحی یا پرتودرمانی درمان می‌شوند. بسیاری از این مردان دچار عوارض جدی ناشی از درمان می‌شوند، به طوری که ۵۰ نفر دچار اختلال عملکرد جنسی و ۱۵ نفر دچار بی‌اختیاری ادرار می‌شوند.
• ۲۰۰ مرد به دلایلی غیر از سرطان پروستات خواهند مرد.

آزمایش PSA در افرادی که تحت درمان سرطان پروستات قرار گرفته‌اند، چگونه انجام می‌شود؟

آزمایش PSA برای نظارت بر افراد پس از جراحی یا پرتودرمانی سرطان پروستات استفاده می‌شود تا مشخص شود که آیا سرطان آنها عود کرده است یا خیر. اگر سطح PSA فرد پس از درمان سرطان پروستات شروع به افزایش کند، ممکن است اولین نشانه عود باشد. چنین “عود بیوشیمیایی” معمولاً ماه‌ها یا سال‌ها قبل از بروز علائم عود ظاهر می‌شود.

با این حال، یک بار افزایش PSA در فردی که سابقه سرطان پروستات دارد، همیشه به معنای بازگشت سرطان نیست. فردی که تحت درمان سرطان پروستات قرار گرفته است، باید در مورد افزایش سطح PSA با پزشک خود صحبت کند. پزشک ممکن است تکرار آزمایش PSA یا انجام آزمایش‌های دیگر را برای بررسی شواهد عود بیماری توصیه کند. پزشک ممکن است به جای یک بار افزایش سطح PSA، به دنبال روند افزایش سطح PSA در طول زمان باشد.

روند افزایشی سطح PSA در طول زمان در ترکیب با سایر یافته‌ها، مانند نتیجه غیرطبیعی در آزمایش‌های تصویربرداری، ممکن است پزشک را به توصیه درمان بیشتر سرطان سوق دهد.

محققان چگونه سعی در بهبود آزمایش PSA دارند؟

دانشمندان در حال بررسی راه‌هایی برای بهبود آزمایش PSA و شناسایی سایر نشانگرهای زیستی بالقوه و آزمایش‌های تصویربرداری هستند تا به پزشکان کمک کنند تا سرطان را از بیماری‌های خوش‌خیم و سرطان‌های با رشد آهسته را از سرطان‌های با رشد سریع و بالقوه کشنده بهتر تشخیص دهند. هنوز ثابت نشده است که هیچ یک از این آزمایش‌ها خطر مرگ ناشی از سرطان پروستات را کاهش می‌دهند. برخی از روش‌های مورد مطالعه عبارتند از:

آزمایش‌های مبتنی بر خون. آزمایش‌هایی که ویژگی‌های مختلف PSA را در خون اندازه‌گیری می‌کنند، ممکن است مفید باشند.

• تعیین اینکه آیا بیوپسی پروستات لازم است یا خیر (شاخص سلامت پروستات)
• تعیین خطر ابتلا به سرطان پروستات با درجه بالا که نیاز به بیوپسی دارد
• ارزیابی خطر ابتلا به سرطان پروستات تهاجمی در فردی که نتیجه غربالگری پروستات او غیرطبیعی است

آزمایش‌های مبتنی بر ادرار. آزمایش‌هایی که نشانگرهای زیستی را در ادرار اندازه‌گیری می‌کنند، ممکن است مفید باشند.

• جلوگیری از بیوپسی غیرضروری در بین افرادی که PSA خون بالایی دارند ( ترکیب mRNAی PCA3  و ژن TMPRSS2-ERG در ترکیب با PSA و آزمایش MPS2)
• غربالگری سرطان پروستات (PCA3، SPDEF و RNA ERG اگزوزومی؛ mRNA HOXC6 و DLX1 پس از PSA و/یا DRE غیرطبیعی؛ و RNAهای کوچک غیر کدکننده)

آزمایش‌های تصویربرداری. آزمایش‌هایی که تصویربرداری رزونانس مغناطیسی (MRI) را با غربالگری PSA و نشانگرهای زیستی ادغام می‌کنند، برای ارزیابی خطر سرطان پروستات قبل از بیوپسی در دست مطالعه هستند.

تهیه و تنظیم:سید طه نوربخش

نظارت وتأیید: فائزه محمدهاشم-متخصص ژنتیک